از جمله موضوعاتى که قرآن مجید آن را به عظمت یاد نموده: خوش اخلاقى پیغمبر اکرم اسلام می‌باشد، چنان که در: (سوره قلم)، آیه 4 راجع به اخلاق آن حضرت می‌فرماید: «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ و حتما تو داراى یک خلق بزرگى می‌باشى».(1)
اخلاق پیامبر مطابق و هماهنگ با قرآن بود. خداوند او را به مثل این سخنان تربیت کرد که:
1- «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ؛ با آن‌ها مدارا کن و به نیکىها دعوت نما و از جاهلان روى بگردان». (سوره اعراف/199)
2- «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ وَإِیتاءِ ذِی‌الْقُرْبى وَیَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ؛ خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان مىدهد، و از زشتی‌ها و منکرات و ظلم و ستم نهى مىکند». (سوره نحل/90)
3- «وَاصْبِرْ عَلى ما أَصابَکَ؛ در برابر مصائبى که به تو مىرسد شکیبا باش». (سوره لقمان/17)
4- «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ؛ از آن‌ها درگذر و صرف‌نظر کن». (سوره مائده/13)
5- «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛ بدى را با نیکى دفع کن». (سوره فصلت/34)
و آیات دیگر، سپس خداوند سیماى ظاهر و نهان آن حضرت را کامل نمود، و او را چنین ستود: «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ و تو قطعا اخلاق عظیم و برجستهاى دارى». (سوره قلم/4)
آرى فضل بیکران خداوند را بنگر که چگونه عطا کرد و سپس ستود. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به انسان‌ها آموخت که خداوند ارزش‌هاى اخلاقى را دوست دارد، و انحرافات و لغزش‌هاى اخلاقى را دشمن دارد، و فرمود: «بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق؛ من براى آن به رسالت مبعوث شدم که ارزش‌هاى اخلاقى انسان‌ها را تکمیل کنم.» سپس همه انسان‌ها را با تأکید و ترغیب فراوان به رعایت ارزش‌هاى اخلاقى فراخواند.(2)
سعید بن هشام مىگوید: به عایشه گفتم: اى ام‌المؤمنین، لطفا درباره اخلاق پیامبر برایم صحبت بدار، گفت: مگر قرآن نخواندهاى؟ گفتم: چرا. گفت: اخلاق پیامبر همانست یعنى تمام اخلاق پسندیده قرآنى را عمل می‌فرمود، این حدیث را مسلم در صحیح خود آورده است.
یزید بن بابنوس مىگوید:به عایشه گفتیم: اخلاق رسول خدا چگونه بود؟ گفت: اخلاق پیامبر همان اخلاق قرآن بود سپس ده آیه اول سوره مومنون را خواند و گفت اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله این چنین بود.
ابودرداء هم مىگوید: از عایشه درباره اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم. گفت: اخلاق او همان اخلاق قرآن بود. از آن چه قرآن را خشنود سازد راضى بود و از آن چه قرآن را خشمگین سازد خشمگین مىشد.
عطیه عوفى در تفسیر آیه «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ» آیه 4 سوره 68 مىگوید: منظور ادب قرآنى است، یعنى پیامبر صلی الله علیه و آله مودب به آداب قرآنست.
از انس روایت است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله خوش خلقترین مردم بود من برادر کوچکى داشتم که تازه او را از شیر گرفته بودند و او را مواظبت می‌کردم کنیهاش ابوعمیر بود، پیامبر چون او را مىدیدند مىگفتند از شیر گرفتن چه بر سرت آورده است؟ و با او بازى می‌فرمود. این روایت را هم مسلم در صحیح خود آورده است.
از ثابت، از انس روایت است که مىگفت: پیامبر صلی الله علیه و آله زیباتر و بخشندهتر و شجاعتر مردم بود. مسلم و بخارى هر دو نفر این حدیث را نقل کردهاند. على بن احمد بن عبدان از انس روایت مىکند که مىگفت پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز دشنام نمیداد، ناسزا نمىگفت و لعن و نفرین نمىفرمود، به هنگام بازخواست حداکثر به طور شوخى مىگفت فلانى را چه می‌شود چرا کوتاهى مىکند. این حدیث را هم بخارى در صحیح خود آورده است.
عبدالله بن عمر هم مىگفت: پیامبر هرگز ناسزا نمىگفت و دشنام نمیداد، همواره مىگفت گزیدهترین شما آن‌هایى هستند که خوش خلقترند.
ابوعبدالله جدلى مىگوید: از عایشه درباره اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم، گفت: هرگز دشنام و ناسزا نمىگفت. در کوچه و بازار بلند صحبت نمی‌کرد، بدى را با بدى پاداش نمىداد بلکه همواره عفو و گذشت مىفرمود.(3)
یزید بن هارون و اسحاق بن یوسف ازرق هر دو از زکریاء، از ابواسحاق، از ابوعبدالله جدلى نقل مىکند که مىگفته است از عایشه پرسیدم اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه چگونه بود؟ گفت: از همه مردم نیک خلقتر بود نه دشنام مىداد و نه یاوهگو بود و نه در کوچه و بازار اهل هیاهو، بدى را با بدى پاداش نمىداد بلکه عفو مىفرمود و گذشت مىکرد.(4)
امام على علیه السلام در بیان احوال و اخلاق پیامبر خدا می‌فرماید: ...هیچ گاه دو کار براى او (پیامبر صلى الله علیه و آله) پیش نیامد، مگر این که دشوارترینِ آن دو را برگزید.(5)
الطبقات الکبرى به نقل از عایشه، در پاسخ این سؤال که: اخلاق پیامبر صلى الله علیه و آله در محیط خانه چگونه بود؟ فرمود: خوشخوترینِ مردمان بود. نه دشنام مىداد و نه بدزبانى مىکرد و نه در کوچه و بازار، هیاهو به راه مىانداخت و نه بدى را به بدى جبران مىکرد؛ بلکه مىبخشید و گذشت مىکرد.(6)
اشعار زیبا در وصف اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله
فاق النّبیین فى خلق و فى خلق × ولم یدا نوه فى علم ولاکرم
و کلّهم من رسول اللّه ملتمس × غرفا من البحر او رشفا من الدیم
فهو الّذى تمّ معناه و صورته × ثمّ اصطفاه حبیبا بارئ النّسم
منزّه عن شریک فى محاسنه × فجوهر الحسن فیه غیر منقسم
پیامبر در سیماى ظاهر، و اوصاف اخلاقى بر همه پیامبران برترى یافت، و هیچ کس از آن‌ها در علم و کمال، به پایه او نمىرسند و همه آن‌ها در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله تقاضاى اندکى از دریا و قطرهاى از باران کمال را دارند. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله همان انسان کاملى است که در ظاهر و باطن در حد اعلاى کمال قرار دارد، و خداوند خالق انسان‌ها او را به عنوان حبیب خود برگزیده است و به راستى آن حضرت در شئون نیک اخلاقى، همتائى ندارد و جوهر حسن و زیبائى او، منحصر به او است.(7)
رسول خدا صلى الله علیه و آله مىفرمود: من به اخلاق نیک و پسندیده برانگیخته شدهام.
امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند رسول خویش را به اخلاق نیک و پسندیده مخصوص گردانید، شما هم خود را بیازمایید، اگر آن اخلاق نیک در شما بود خداى را سپاس گفته و از او بخواهید تا آن را در شما بیفزاید. سپس امام علیه السلام آن‌ها را بدین ترتیب ده خصلت شمرد: یقین، قناعت، صبر، شکر، بردبارى، خوشخلقى، سخاوت، غیرت، شجاعت و جوانمردى.(8)
پی نوشت
(1). تفسیر آسان، ج 3، ص 52.
(2). سیرت پیامبر اعظم و مهربان، ص 142.
(3). ترجمه دلائل النبوة، ج 1، ص 153.
(4). ترجمه طبقات کبرى، ج 1، ص 353.
(5). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله و سلم (فارسى)، ج 3، ص 549.
(6). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله و سلم (فارسى)، ج 3، ص 551.
(7). سیرت پیامبر اعظم و مهربان، ص 140.
(8). آداب، سنن و روش رفتارى پیامبر گرامى اسلام، ص 23.