آزادى در قرآن
1. آزاداندیشى، امرى ارزشمند:
و اذاقیل لهم اتـّبعوا ما أنزل الله قالوا بل نتـّبع ما‌ألفینا علیه ءاباءنا أولو کان ءاباؤهم لایعقلون شیئاً ولایهتدون. بقره(2)170افّ لکم و لما تعبدون من دون اللّهِ افلا‌تعقلون. انبیا(21)67
... و من الناس من یجدلُ فى الله بغیر علم و‌لا‌هُدىً و لا کتب مُنیر * و اذا قیل لهم اتـّبعوا ما أنزل الله قالوا بل نتـّبع ما وجدنا علیه ءاباءنا أولو کان الشیطـن یدعوهم الى عذاب السعیر. لقمان(31)20و21
2. اندیشیدن در گفتارها و انتخاب نیکوترین آن‌ها، ویژه بندگان خردمند و هدایت‌یافته خدا:... فبشـّر عباد * الّذین یستمعون القول فیتـّبعون أحسنه أولـئک الّذین هدیهم الله و أولـئک هم أولوا الألبـب. زمر(39)17و18
3. لزوم آزاداندیشى و پرهیز از تقلید کورکورانه:و اذاقیل لهم اتـّبعوا ما أنزل الله قالوا بل نتـّبع ما‌ألفینا علیه ءاباءنا أولو کان ءاباؤهم لایعقلون شیئاً و لایهتدون. بقره(2)170
افّ لکم و لما تعبدون من دون اللّهِ افلا‌تعقلون. انبیا(21)67
و اذا قیل لهم اتـّبعوا ما أنزل الله قالوا بل نتـّبع ما‌وجدنا علیه ءاباءنا أولو کان الشیطـن یدعوهم الى عذاب السعیر. لقمان(31)21
آزادى اجتماعى
4. مشورت با مردم و شرکت دادن آنان در تصمیم‌گیرى اجتماعى، از وظایف رهبران اسلامى:فبما رحمة مّن اللّه لنت لهم... وشاورهم فى الأمر.... آل‌عمران(3)159
5. نظام اسلامى، نظامى مردمى و به دور از استبداد:
فبما رحمة مّن اللّه لنت لهم... وشاورهم فى الأمر.... آل‌عمران(3)159
والّذین استجابوا لربّهم وأقاموا الصّلوة وأمرهم شورى بینهم وممّا رزقنـهم ینفقون. شورى(42)38
نیز=>همین مدخل، آزادى از ظلم، آزادى سیاسى، آزادى انتخاب مسکن، حدود آزادى رفتار
آزادى از خرافات
6. نقش پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آزاد کردن مردم از خرافات و قید و بندهاى اسارت‌آور:الّذین یتّبعون الرّسول النّبىّ الأمّىّ... ویضع عنهم إصرهم والأغلـل الّتى کانت علیهم.... اعراف(7)157
آزادى از زندان
7. آزاد شدن یوسف(علیه السلام) از زندان مصر پس از سال‌ها حبس:...فلبث فى السجن بضع سنین * و قال الملک ائتونى به أستخلصه لنفسى.... یوسف(12)42و54
...و قد أحسن بى اذ أخرجنى من السجن و جاء بکم من البدو.... یوسف(12)100
8. یوسف(علیه السلام)، خواهان آزادى خویش از زندان با سفارش به هم‌بندش براى یادآورى به پادشاه مصر:
و قال للذى ظنّ أنـّه ناج منهما اذکرنى عند ربـّک فأنسـیه الشیطـن ذکر ربـّه فلبث فى السجن بضع سنین. یوسف(12)42
9. آزاد شدن هم‌بند یوسف(علیه السلام) از زندان مصر:
و قال للذى ظنّ أنـّه ناج منهما اذکرنى عند ربـّک... * و قال الذى نجا منهما و ادّکر بعد أمـّة أنا أنبـّئکم بتأویله فأرسلون. یوسف(12)42و45
10. توجّه یوسف(علیه السلام) به عنایت خاص خدا به وى در آزاد ساختنش از زندان:
...و قد أحسن بى اذ أخرجنى من السجن...انّ ربـّى لطیف لما یشاء انـّه هو العلیم الحکیم. یوسف(12)100
آزادى از ظلم
11. دعاى نوح(علیه السلام)، براى آزادى خود و پیروانش از ستم ستمگران:قالوا لئن لم تنته یـنوح لتکوننّ من المرجومین * فافتح بینى و بینهم فتحا و نجـّنى و من معى من المؤمنین.[3]شعرا(26)116و118
12. نوح(علیه السلام) و مؤمنان به وى، مأمور سپاس به درگاه الهى به دلیل رهایى از ستمگران:
فاذا استویت انت و من معک على الفلک فقل الحمد لله الذى نجـّـینا من القوم الظـلمین. مؤمنون(23)28
13. رهایى شعیب(علیه السلام) و پیروانش از ستمگران:
و لمـّا جاء أمرنا نجـّینا شعیبا و الّذین ءامنوا معه برحمة منـّا و أخذت الّذین ظلموا الصیحة.... هود(11)94
14. مؤمنان بنى‌اسرائیل در کوشش براى تدارک جهاد بر ضدّ ستمگران، براى رهایى خویش از ستم آنان:
ألم تر الى الملأمن بنى‌اسرءیل من بعد موسى اذ قالوا لنبىّ لهم ابعث لنا ملکا نقـتل فى سبیل الله...قالوا و ما لنا ألاّ نقـتل فى سبیل الله و قد أخرجنا من دیـرنا و أبنائنا...و الله علیم بالظلمین. بقره(2)246
15. رهایى بنى‌اسرائیل از ستم فرعونیان، نعمتى بزرگ:
و اذ نجـّینـکم من ءال فرعون یسومونکم سوء العذاب یذبـّحون أبناءکم و یستحیون نساءکم و فى ذلکم بلاء من ربّکم عظیم.[4] بقره(2)49
و اذ أنجینـکم من ءال فرعون یسومونکم سوء العذاب یقتـّلون أبناءکم و یستحیون نساءکم و فى ذلکم بلاء من ربّکم عظیم. اعراف(7)141
و اذ قال موسى لقومه اذکروا نعمة الله علیکم اذ أنجـیکم من ءال فرعون یسومونکم سوء العذاب و یذبـّحون أبناءکم و یستحیون نساءکم و فى ذلکم بلاء من ربّکم عظیم. ابراهیم(14)6
16. آسیه، خواهان رهایى خویش از ستم فرعون و دیگر ستمگران:
و ضرب الله مثلا للذین ءامنوا امرأت فرعون اذ قالت ربّ...و نجـّنى من فرعون و عمله و نجـّنى من القوم الظـلمین. تحریم(66)11
17. رهایى موسى(علیه السلام)، و همه یارانش از ستم فرعونیان:
فأرسل فرعون فى المدائن حـشرین * فلمـّا ترءاالجمعان قال أصحـب موسى انـّا لمدرکون * و أنجینا موسى و من معه أجمعین. شعرا(26)53و61و65
18. رهایى موسى(علیه السلام)، از ستم فرعونیان:
فخرج منها خائفا یترقـّب قال ربّ نجّنى من القوم الظلمین * ...قال لاتخف نجوت من القوم الظـلمین. قصص(28)21و25
19. لزوم مبارزه براى آزاد ساختن مستضعفان از ستم:
وما لکم لاتقـتلون فى سبیل اللّه والمستضعفین من الرّجال والنّسآء والولدن الّذین یقولون ربّنآ أخرجنا من هـذه القریة الظّالم أهلها واجعل لّنا من لّدنک ولیًّا واجعل لّنا من لّدنک نصیرا. نساء(4)75
آزادى اسیر =>اسارت
آزادى اقتصادى
20. قوم شعیب، خواهان آزادى مطلق در مناسبات اقتصادى و هرگونه تصرّف در اموال خود:قالوا یـشعیب أصلوتک تأمرک أن نّترک ما یعبد ءابآؤنآ أو أن نّفعل فى أمولنا ما نشـؤا.... هود(11)87
حدود آزادى اقتصادى
1. ممنوعیّت اسراف
21. پرهیز از اسراف، از حدود هزینه کردن اموال و مصرف آن‌ها:...وکلوا واشربوا ولاتسرفوا إنّه لایحبّ المسرفین. اعراف(7)31
2. ممنوعیّت تبذیر
22. پرهیز از تبذیر، حد آزادى در مصرف اموال:وءات ذا القربى حقّه والمسکین وابن السّبیل ولاتبذّر تبذیرا * إنّ المبذّرین کانوا إخون الشّیـطین وکان الشّیطـن لربّه کفورا. اسراء(17)26و27
3. ممنوعیّت ربا
23. آزاد نبودن معاملات و دادوستدهاى ربوى:الّذین یأکلون الرّبوا لایقومون إلاّ کما یقوم الَّذى یتخبَّطه الشَّیطـن من المسّ ذلک بأنَّهم قالوا إنَّما البیع‌مثل الرّبوا وأحلّ اللّه البیع وحرّم الرّبوا... * یـأیّها الّذین ءامنوا... وذروا ما بقى من الرّبوا... * فإن لّم تفعلوا فأذنوا بحرب مّن اللّه ورسوله.... بقره(2)275و278و279
4. ممنوعیّت رشوه
24. آزادى روابط اقتصادى مشروط به پرهیز از رشوه:ولاتأکلوا أمولکم بینکم بالبـطـل وتدلوا بها إلى الحکّام لتأکلوا فریقا مّن أمول النّاس بالإثم وأنتم تعلمون. بقره(2)188
5. ممنوعیت کسب حرام
25. آزادى در کسب درآمدها، منوط به پرهیز از معاملات و راه‌هاى نامشروع:ولاتأکلوا أمولکم بینکم بالبـطـل وتدلوا بها إلى الحکّام لتأکلوا فریقا مّن أمول النّاس بالإثم وأنتم تعلمون. بقره(2)188
وءاتوا الیتـمى أمولهم ولاتتبدّلوا الخبیث بالطّیّب ولاتأکلوا أمولهم‌إلى أمولکم إنّه کان حوبا کبیرا. نساء(4)2
یـأیّها الّذین ءامنوا لاتأکلوا أمولکم بینکم بالبـطـل إلاّ أن تکون تجـرة عن تراض مّنکم.... نساء(4)29
آزادى اقلّیّت‌هاى دینى=>همین مدخل، آزادى اهل‌کتاب
آزادى انتخاب دین[5]
26. آزاد بودن انسان‌ها در انتخاب دین:...لا اکراه فى الدین قد تبیـّن الرشد من الغىّ فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقى....[6]بقره(2)256
فان حاجـّوک فقل أسلمت وجهى لله و من اتـّبعن و قل للذین أوتوا الکتـب و الأمـّین ءأسلمتم فان أسلموا فقد اهتدوا و ان تولـّوا فانـّما علیک البلـغ....[7] آل‌عمران(3)20
من یطع الرسول فقد أطاع الله و من تولـّى فما أرسلنـک علیهم حفیظا.[8] نسا(4)80
و أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و احذروا فان تولـّیتم فاعلموا أنـّما على رسولنا البلـغ المبین. مائده(5)92
ما على الرسول الاّ البلـغ.... مائده(5)99
و ما نرسل المرسلین الاّ مبشرین و منذرین.... انعام(6)48
و کذّب به قومک و هو الحقّ قل لست علیکم بوکیل.[9] انعام(6)66
قد جاءکم بصائر من ربـّکم فمن أبصر فلنفسه و من عمى فعلیها و ما أنا علیکم بحفیظ. انعام(6)104
و لو شاء الله ما أشرکوا و ما جعلنـک علیهم حفیظا و ما أنت علیهم بوکیل. انعام(6)107
و لوشاء ربـّک لأمن من فى الأرض کلـّهم جمیعا أفأنت تکره الناس حتـّى یکونوا مؤمنین. یونس(10)99
قل یـأیـّها الناس قد جاءکم الحقّ من ربـّکم فمن اهتدى فانـّما‌یهتدى لنفسه و من ضلّ فانـّما یضلّ علیها و ما أنا علیکم بوکیل. یونس(10)108
فلعلـّک تارک بعض ما یوحى الیک و ضائق به صدرک أن یقولوا لولا أنزل علیه کنز أو جاء معه ملک انـّما أنت نذیر.... هود(11)12
و ان ما نرینـّک بعض الذى نعدهم أو نتوفـّینـّک فانـّما علیک البلـغ.... رعد(13)40
...و ما ارسلناک الاّ مبشراً و نذیراً. اسراء(17)105
وقل الحقّ من رّبّکم فمن شآء فلیؤمن ومن شآء فلیکفر.... کهف(18)29
و ما نرسل المرسلین الاّ مبشرین و منذرین.... کهف(18)56
قل أطیعوا الله و أطیعوا الرسول فان تولـّوا فانـّما علیه ما حمـّل و علیکم ما حمـّلتم و ان تطیعوه تهتدوا و ما على الرسول الاّ البلـغ المبین. نور(24)54
ویوم یعضّ الظّالم على یدیه یقول یــلیتنى اتّخذت مع الرّسول سبیلا.[10] فرقان(25)27
أرءیت من اتـّخذ الـهه هویه أفأنت تکون علیه وکیلا. فرقان(25)43
و ما ارسلناک الاّ مبشراً و نذیراً. فرقان(25)56
قل ما أسئلکم علیه من أجر الاّ من شاء أن یتـّخذ الى ربـّه سبیلا. فرقان(25)57
و أن أتلوا القرءان فمن اهتدى فانـّما یهتدى لنفسه و من ضلّ فقل انـّما أنا من المنذرین. نمل(27)92
و ان تکذّبوا فقد کذّب أمم من قبلکم و ما على الرسول الاّ البلـغ المبین. عنکبوت(29)18
و ما ارسلناک الاّ کافّةً للناس بشیراً و نذیراً.... سباء(34)28
انـّا أنزلنا علیک الکتـب للناس بالحقّ فمن اهتدى فلنفسه و من ضلّ فانـّما یضلّ علیها و ما أنت علیهم بوکیل. زمر(39)41
و الّذین اتـّخذوا من دونه أولیاء الله حفیظ علیهم و ما أنت علیهم بوکیل. شورى(42)6
فان أعرضوا فما أرسلنـک علیهم حفیظا ان علیک الاّ البلـغ.... شورى(42)48
نحن أعلم بما یقولون و ما أنت علیهم بجبـّار فذکـّر بالقرءان من یخاف وعید. ق(50)45
و أطیعوا الله و أطیعوا الرسول فان تولـّیتم فانـّما على رسولنا البلـغ المبین. تغابن(64)12
فذکـّر انـّما أنت مذکـّر * لست علیهم بمصیطر. غاشیه(88)21و22
قل یـأیـّها الکـفرون * لکم دینکم ولى دین. کافرون(109)1و6
27. نوح(علیه السلام) و دیگر انبیا، منزّه از اکراه انسان‌ها بر پذیرش دین:
ولقد أرسلنا نوحا إلى قومه... * قال یـقوم أرءیتم ان کنت على بیـّنة من ربـّى و ءاتـینى رحمة من عنده فعمـّیت علیکم أنلزمکموها و أنتم لها کـرهون.[11] هود(11)25و28
28. رسالت هود(علیه السلام)، خالى از هر گونه اکراه و تحمیل در دعوت مردم به دین:
فان تولـّوا فقد أبلغتکم ما أرسلت به إلیکم.... هود(11)57
29. روشن بودن راه رشد و گمراهى، دلیل آزاد گذاشتن مردم در انتخاب دین:
لا اکراه فى الدین قد تبیـّن الرشد من الغىّ فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقى....[12] بقره(2)256
30. آزاد نبودن فرد در ارتداد از دین الهى:
یحلفون باللّه ما قالوا ولقد قالوا کلمة الکفروکفروا بعد إسلـمهم...فإن یتوبوا یک خیرا لَّهم وإن یتولَّوا یعذّبهم‌اللَّه عذابا ألیما فى الدّنیا والأخرة وما لهم فى الأرض من ولىّ ولا نصیر. توبه(9)74
نیز=>همین مدخل، انبیا و آزادى
آزادى انتخاب مسکن
31. گستردگى زمین، و آزادى بندگان خدا در انتخاب مسکن در هر نقطه‌اى از آن:یـعبادى الّذین ءامنوا إنّ أرضى وسعة فإیّى فاعبدون. عنکبوت(29)56
32. حرمت سلب آزادى انسان‌ها در انتخاب مسکن و استفاده از آن:
و اذ أخذنا میثـقکم...و لا تخرجون أنفسکم من دیـرکم... * ...وتخرجون فریقا منکم من دیـرهم تظـهرون علیهم بالاثم و العدون و ان یأتوکم أسـرى تفـدوهم و هو محرّم علیکم اخراجهم.... بقره(2)84و85
...و اخراج أهله منه أکبر عند الله و الفتنة أکبر من القتل....[13] بقره(2)217
33. مبارزه با سلب‌کنندگان آزادى انسان در انتخاب مسکن امرى پسندیده:
ألم تر الى الملأ من بنى اسرءیل من بعد موسى... اذ قالوا لنبى لهم ابعث لنا ملکا نقاتل فى سبیل الله... و قد أخرجنا من دیـرنا و أبنائنا.... بقره(2)246
...فالذین هاجروا و أخرجوا من دیـرهم و أوذوا فى سبیلى و قـتلوا و قتلوا لأکفـّرنّ عنهم سیـّئاتهم.... آل‌عمران(3)195
أذن للّذین یقـتلون بأنّهم ظـلموا... * الّذین أخرجوا من دیـرهم بغیر حقّ.... حج(22)39و40
34. کافران، سلب کننده آزادى انتخاب مسکن:
و اذ یمکر بک الّذین کفروا...أو یخرجوک و یمکرون و یمکر الله.... انفال(8)30
و قال الّذین کفروا لرسلهم لنخرجنـّکم من أرضنا أو لتعودنّ فى ملـّتنا فأوحى الیهم ربـّهم لنهلکنّ الظـلمین. ابراهیم(14)13
و کأیـّن من قریة هى أشدّ قوّة من قریتک التى أخرجتک أهلکنـهم فلا ناصر لهم. محمّد(47)13
یا ایها الّذین ءأمنوا لا تتخذوا عدوى و عدوکم اولیا...یخرجون الرسول و ایـّاکم.... ممتحنه(60)1
انـّما ینهـیکم الله عن الّذین قـتلوکم فى الدین و أخرجوکم من دیـرکم و ظـهروا على اخرجکم.... ممتحنه(60)9
حدود آزادى انتخاب مسکن
35. آزادى انتخاب مسکن، مشروط به حفظ ارزش‌هاى دینى:یـعبادى الّذین ءامنوا إنّ أرضى وسعة فإیّى فاعبدون.[14] عنکبوت(29)56
آزادى اهل‌کتاب
36. اهل‌کتاب، داراى آزادى بیان و اظهار عقاید خویش در جامعه اسلامى:و قالوا لن یدخل الجنـّة الاّ من کان هودا أو نصـرى تلک أمانیـّهم قل هاتوا برهـنکم ان کنتم صـدقین. بقره(2)111
و قالوا کونوا هودا أونصـرى تهتدوا قل بل ملـّة ابرهیم حنیفا وما کان من المشرکین. بقره(2)135
قل أتحاجـّوننا فى الله و هو ربـّنا و ربـّکم و لنا أعمـلنا و لکم أعمـلکم.... بقره(2)139
قل یـأهل الکتـب تعالوا الى کلمة سواء بیننا و بینکم ألاّ نعبد الاّ الله و لانشرک به شیئا و لایتـّخذ بعضنا بعضا أربابا من دون الله فان تولـّوا فقولوا اشهدوا بأنـّا مسلمون. آل‌عمران(3)64
37. آزادى اهل‌کتاب در بحث و گفتوگو با پیامبر(صلى الله علیه وآله):
فان حاجـّوک فقل أسلمت وجهى لله و من اتـّبعن و قل للذین أوتوا الکتـب و الأمـّین ءأسلمتم فان أسلموا فقد اهتدوا و ان تولـّوا فانـّما علیک البلـغ.... آل‌عمران(3)20
فمن حاجـّک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع أبناءنا و أبناءکم و نساءنا و نساءکم و أنفسنا و أنفسکم ثمّ نبتهل.... آل‌عمران(3)61
ادع الى سبیل ربـّک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جـدلهم بالتى هى أحسن.... نحل(16)125
و لاتجـدلوا أهل الکتـب الاّ بالتى هى أحسن الاّ الّذین ظلموا منهم.... عنکبوت(29)46
38. آزادى اهل‌کتاب (یهود) از ذلّت، در گرو پذیرش حاکمیّت اسلامى و شرایط ذمّه:
ضربت علیهم الذلّة أین ما ثقفوا الاّ بحبل من الله و حبل من الناس....[15] آل‌عمران(3)112
آزادى برده =>برده
آزادى بنى‌اسرائیل =>همین مدخل، آزادى از ظلم، انبیا و آزادى
آزادى بهشتیان=>بهشت
آزادى بیان
39. آزادى مؤمنان در اظهار نظر، در مقام مشورت با ایشان:فبما رحمة من الله لنت لهم...و شاورهم فى الأمر....[16] آل‌عمران(3)159
...و أمرهم شورى بینهم.... شورى(42)38
40. آزاد بودن دادخواهى و اظهار آن:
لایحبّ الله الجهر بالسوء من القول الاّ من ظلم.... نسا(4)148
41. برخوردارى مخالفان از آزادى اظهار نظر در جامعه اسلامى:
ادع الى سبیل ربـّک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جـدلهم بالتى هى أحسن....[17] نحل(16)125
42. برخوردارى اهل‌کتاب از آزادى اظهار نظر در جامعه اسلامى:
فان حاجـّوک فقل أسلمت وجهى لله و من اتـّبعن و قل للذین أوتوا الکتـب و الأمـّین ءأسلمتم فان أسلموا فقد اهتدوا و ان تولـّوا فانـّما علیک البلـغ.... آل‌عمران(3)20
فمن حاجـّک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع أبناءنا و أبناءکم و نساءنا و نساءکم و أنفسنا و أنفسکم ثمّ نبتهل فنجعل لعنت الله على الکـذبین. آل‌عمران(3)61
قل یـأهل الکتـب تعالوا إلى کلمة سواء بیننا وبینکم ألاّ نعبد إلاّ اللَّه ولانشرک به شیـا ولایتّخذ بعضنا بعضا أربابا مّن دون اللّه فإن تولّوا فقولوا اشهدوا بأنّا مسلمون. آل‌عمران(3)64
یـأهل الکتـب لم تحآجّون فى إبرهیم ومآ أنزلت التّوریة والإنجیل إلاّ من بعده أفلاتعقلون * هـأنتم هـؤلاء حـججتم فیما لکم به علم فلم تحآجّون فیما لیس لکم به علم واللّه یعلم وأنتم لاتعلمون. آل‌عمران(3)65و66
و لاتجـدلوا أهل الکتـب الاّ بالتى هى أحسن.... عنکبوت(29)46
43. آزاد بودن مباحث کلامى و مناظره‌هاى دینى:
و قالوا لن یدخل الجنـّة الاّ من کان هودا أو نصـرى تلک أمانیـّهم قل هاتوا برهـنکم ان کنتم صـدقین.[18] بقره(2)111
فان حاجـّوک فقل أسلمت وجهى لله و من اتـّبعن و قل للذین أوتوا الکتـب و الأمـّین ءأسلمتم فان أسلموا فقد اهتدوا و ان تولـّوا فانـّما علیک البلـغ.... آل‌عمران(3)20
فمن حاجـّک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع أبناءنا و أبناءکم و نساءنا و نساءکم و أنفسنا و أنفسکم ثمّ نبتهل فنجعل لعنت الله على الکـذبین. آل‌عمران(3)61
ادع الى سبیل ربـّک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جـدلهم بالتى هى أحسن.... نحل(16)125
و لاتجـدلوا أهل الکتـب الاّ بالتى هى أحسن.... عنکبوت(29)46
حدود آزادى بیان
44. آزادى بیان، محدود به پرهیز از سخنان بى‌اساس و دروغ:...و اجتنبوا قول الزور.[19] حج(22)30
45. آزادى گفتار، محدود به پرهیز از کاربرد کلمات مورد سوءاستفاده دشمنان:
یـأیـّها الّذین ءامنوا لاتقولوا رعنا و قولوا انظرنا.... بقره(2)104
46. آزادى بیان، محدود به پخش نکردن اخبار امنیّتى:
و اذا جاءهم أمر من الأمن أو الخوف أذاعوا به و لو ردّوه الى الرسول و الى أولى الأمر منهم لعلمه الّذین یستنبطونه منهم.... نسا(4)83
47. ممنوع بودن پخش سخنان بیهوده و گمراه کننده:
و الّذین هم عن اللغو معرضون. مؤمنون(23)3
و من الناس من یشترى لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل الله بغیر علم و یتـّخذها هزوا أولـئک لهم عذاب مهین. لقمان(31)6
48. ممنوعیّت اظهار نظرهاى غیر عالمانه و افتراآمیز درباره احکام دینى:
و لاتقولوا لما تصف ألسنتکم الکذب هـذا حلـل و هـذا حرام لتفتروا على الله الکذب انّ الّذین یفترون على الله الکذب لایفلحون. نحل(16)116
49. آزاد نبودن تهمت بى‌دینى به مدّعى اسلام:
یـأیـّها الّذین ءامنوا...فتبیـّنوا و لاتقولوا لمن ألقى الیکم السلـم لست مؤمنا.... نسا(4)94
50. آزادى بیان، محدود به پرهیز از پخش مطالب مشکوک:
و لاتقف ما لیس لک به علم انّ السـّمع و البصر و الفؤاد کلّ أولـئک کان عنه مسئولا. اسرا(17)36
اذ تلقـّونه بألسنتکم و تقولون بأفواهکم ما‌لیس لکم به علم و تحسبونه هیـّنا و هو عند الله عظیم. نور(24)15
51. لزوم رعایت آزادى بیان و نقل مطالب، در چارچوب حفظ حیثیّت و آبروى مؤمنان:
انّ الّذین جاءو بالافک عصبة منکم ...لکلّ امرىء منهم ما اکتسب من الاثم و الذى تولـّى کبره منهم له عذاب عظیم * لو لا اذ سمعتموه ظنّ المؤمنون و المؤمنـت بأنفسهم خیرا و قالوا هـذا افک مبین * لولا جاءو علیه بأربعة شهداء فاذ لم یأتوا بالشهداء فأولـئک عند الله هم الکـذبون * اذ تلقـّونه بألسنتکم و تقولون بأفواهکم ما لیس لکم به علم و تحسبونه هیـّنا و هو عند الله عظیم * و لولا اذ سمعتموه قلتم ما یکون لنا أن نتکلـّم بهـذا سبحـنک هـذا بهتـن عظیم * یعظکم الله أن تعودوا لمثله أبدا ان کنتم مؤمنین * انّ الّذین یحبـّون أن تشیع الفـحشه فى الّذین ءامنوا لهم عذاب ألیم.... نور(24)11-13و15-17و19
یـأیـّها الّذین ءامنوا لایسخر قوم من قوم...لا نساء من نساء ...و لا تلمزوا أنفسکم و لا تنابزوا بالألقـب ...و من لم یتب فأولـئک هم الظـلمون. حجرات(49)11
یـأیـّها الّذین ءامنوا اجتنبوا کثیرا من الظنّ انّ بعض الظنّ اثم و لا تجسـّسوا و لا یغتب بعضکم بعضا.... حجرات(49)12
52. بدزبانى و افشاى عیوب دیگران، تجاوز از حدود آزادى و سبب ناخشنودى خدا:
لایحبّ الله الجهر بالسوء من القول الاّ من ظلم.... نسا(4)148
53. آزادى گفتوگو با مردم در چارچوب گفتار پسندیده:
و اذ أخذنا میثـق بنى‌اسرءیل ...و قولوا للناس حسنا.... بقره(2)83
54. آزادى اظهار نظر، محدود به پرهیز از اهانت به مقدّسات اقوام و ملّت‌ها:
و لاتسبـّوا الّذین یدعون من دون الله فیسبـّوا الله عدوا بغیر علم....[20] انعام(6)108
55. لزوم پرهیز از اظهار نظر عیب جویانه درباره مؤمنان:
یـأیـّها الّذین ءامنوا لایسخر قوم من قوم ...و لا نساء من نساء ...ولاتلمزوا أنفسکم و لا تنابزوا بالألقـب.... حجرات(49)11
ویل لکلّ همزة لمزة. همزه(104)1
56. لزوم پرهیز مؤمنان از نسبت دادن القاب زشت به یک‌دیگر:
...و لا تنابزوا بالألقـب بئس الاسم الفسوق بعد الایمـن و من لم یتب فأولـئک هم الظـلمون. حجرات(49)11
57. آزادى بیان، محدود به عدم تحریف و کتمان حقایق دینى:
و ءامنوا بما أنزلت مصدّقا لما معکم و لاتکونوا أوّل کافر به و لاتشتروا بـایـتى ثمنا قلیلا ... * و لاتلبسوا الحقّ بالبـطل و تکتموا الحقّ و أنتم تعلمون. بقره(2)41و42
58. اظهارنظر درباره دین، محدود به حفظ حدود آن و پرهیز از گفتار باطل:
یـأهل الکتـب لاتغلوا فى دینکم و لاتقولوا على الله الاّ الحقّ ...فامنوا بالله و رسله و لاتقولوا ثلـثة.... نسا(4)171
59. مخاطب قراردادن پیامبر(صلى الله علیه وآله)، و سخن گفتن با او، منوط به حفظ ادب:
یـأیـّها الّذین ءامنوا لاترفعوا أصوتکم فوق صوت النبىّ و لاتجهروا له بالقول کجهر بعضکم لبعض.... حجرات(49)2
انّ الّذین یغضـّون أصوتهم عند رسول الله أولـئک الّذین امتحن الله قلوبهم للتقوى.... حجرات(49)3
انّ الّذین ینادونک من وراء الحجرت أکثرهم لایعقلون. حجرات(49)4
60. آزادى اظهار نظر، منوط به حفظ حرمت مؤمنان و پرهیز از تهمت به آنان:
و بکفرهم و قولهم على مریم بهتـنا عظیما. نسا(4)156
و الّذین یرمون المحصنـت ثمّ لم یأتوا بأربعة شهداء فاجلدوهم ثمـنین جلدة و لاتقبلوا لهم شهـدة أبدا.... نور(24)4
انّ الّذین جاءو بالافک عصبة منکم لاتحسبوه شرّا لکم بل هو خیر... * اذ تلقـّونه بألسنتکم و تقولون بأفواهکم ما لیس لکم به علم و تحسبونه هیـّنا و هو عند الله عظیم * انّ الّذین یرمون المحصنـت الغـفلـت المؤمنـت لعنوا فى الدّنیا و الأخرة.... نور(24)11و15و23
61. لزوم رعایت عدل و انصاف در سخن:
... و اذا قلتم فاعدلوا.... انعام(6)152
62. آزادى بیان، محدود به پرهیز از شایعه‌پراکنى در جامعه:
لئن لم ینته المنفقون و الّذین فى قلوبهم مرض و المرجفون فى المدینة لنغرینّک بهم....[21] احزاب(33)60